İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK DEVLETLERİ’NDE
DEVLET YÖNETİMİ
Eski Türklerde devlet “il” veya “el” olarak isimlendirilmiştir.
Devlet boyların bir bayrak altında toplanması ile oluşan federal (federatif) bir yapıya sahipti.
Devletin başında hanedana mensup Han, Hakan, Kağan, İdikut, Şanyü,Tanhu, Yabgu (kanat yöneticisi), İlteber (Uygur), İlteriş, Erkin, gibi ünvanları kullanan bir hükümdar bulunurdu.
Þ Hükümdarlık (bağımsızlık) sembolleri ise; Otağ (hükümdarlık çadırı), Örgin (taht), Tuğ (sancak), kotuz – sorguç – Tabl (şapkaya takılan at kuyruğu - miğfer), Nevbet (davul), Yarlığ (ferman - buyruk), Yay’dır (Ok; hükümdarlık sembolü değildir, bağlılığı gösterir.)
Devleti yönetme yetkisinin tanrı tarafından hanedana verildiğine inanılırdı, bu yetkiye de “Kut” denirdi (Tanrı – Kral anlayışı görülmezdi.).
“Kut”un babadan oğula geçtiğine inanılırdı. Bu nedenle hanedana mensup her erkek çocuğun devleti yönetme hakkı olduğu gibi, kanı da kutsal sayılmıştır. Yani kut anlayışına göre ülke (devlet) hanedanın ortak malıdır.
NOT: Bu anlayışa aynı zamanda veraset (saltanat) sistemi deniyordu.
Bu durum taht kavgalarına ve kurulan Türk devletlerinin kısa sürede yıkılmasına neden olmuştur.
Þ Türk hükümdarlarının tahta çıkışları çeşitli şekillerde oluyordu. Bunlar;
F Hanedan üyeleri arasında siyasi ve askeri mücadeleyi kazanan hükümdar olarak tahta çıkıyordu. (En sık rastlanan durum).
F Hükümdarın rakipsiz aday olması (Bu durumda taht kavgası olmadan başa geçiyordu).
F Seçim Usulü (Kengeş, Toy veya Kurultay denilen devletin ileri gelenlerinden oluşan meclisin toplanarak hanedan üyelerinden birini tahta geçirmesi)
F Ekber ve Erşâd (En yaşlı ve Olgun) olanın başa geçmesi. Bu yöntem I. Ahmet zamanından itibaren sadece Osmanlı Devleti’nde uygulanmıştır.
Hükümdarın görevleri; Orduya komuta etmek, töreyi uygulamak, adaleti sağlamak, halkı korumak, toy düzenlemek ve Kurultaya başkanlık etmektir.
Devlet merkezine “Ordu” denilmiştir.
İkili Devlet Teşkilatı: Bu yönetim tarzında hükümdar yönetimi kolaylaştırmak için ülkeyi Sol (Doğu) ve Sağ (Batı) olmak üzere ikiye ayırırdı (Federal devlet anlayışı).
İkili devlet yönetiminde hükümdarlar genelde Doğu (merkez) bölümünden devleti yönetirken Batı bölümünde de hanedana mensup Yabgular bulunurdu.
Devletin ikiye bölünerek yapılandırılmasında;
Taht kavgalarını engellemek isteği,
Yönetimi kolaylaştırmak düşüncesi, etkilidir.
NOT: İkili Yönetim ilk kez I. Göktürk Devleti tarafından uygulanmıştır; Doğu’yu Bumin Kağan, Batı’yı İstemi Yabgu yönetmiştir.
Þ Eski Türklerde ülke topraklarının bu şekilde hanedan üyeleri arasında paylaştırılarak yönetilmesi taht kavgalarını ve iç karışıklıkları arttırmış, Türk devletlerini dış müdahalelere açık hale getirmiştir.
Þ Devlet yönetiminde Hakanın yanında “Hatun” adı verilen eşleri de yer almıştır.Hatunların elçi kabul törenlerine ve Kurultay toplantılarına katıldıklarıgörülmüştür.
NOT: Bu durum Eski Türk Devletlerinde kadının da yönetime katıldığını vehükümdarı temsil etme haklarının olduğunu göstermektedir.
Eski Türklerde önemli devlet işleri Kurultay (Toy, Kengeş, Keneş, Moğoka)adı verilen mecliste görüşülürdü.
Kurultay boy beyleri, hakan, hatun, hanedan mensupları, hükümet üyeleri, halk (kün) ve zaman zaman da bağlı devletlerin yöneticilerindenoluşurdu.
Meclise katılma hakkına sahip olanlara “Toygun” denirdi.
Meclis, devlet müşaviri anlamına gelen “Aygucı” tarafından yönetilmekteydi (hakan katılmadığı zamanlarda).
Kurultay’da son söz hükümdara aitti. Bu yönüyle Kurultay bir danışma meclisine benzemektedir.
Meclis her yılın dokuzuncu ayında genel toplantı yapardı. Bu toplantıda hayvanların ve halkın (Kün) sayım sonuçları, ordunun durumu ve genel sorunlar görüşülürdü.
Meclis yılda iki kez ilkbahar ve sonbaharda toplanırdı.
Kurultayın aynı zamanda hakanı seçme, yargılama ve dini törenlere katılma gibi görevleri de vardı.
Devlet yönetiminde hakan sonsuz yetkilere sahip olarak görünse de yetkileri“Töre” adı verilen yazısız hukuk kurallarıyla sınırlandırılmıştır. Hakanın töreye göre en önemli görevi halkının huzur ve refahını sağlamaktı.
NOT: Ülke yönetiminde kağanın belirlenmesinde belli ölçütlerin olması ve Kurultayın varlığı demokratik uygulamalara örnektir.
Þ Önemli devlet görevlileri ve kurumları şunlardır;
F Ebi: Hükümet konağı
F Ayuki: Üyeleri kağan tarafından atanan Hükümet
F Aygucı: Hükümet başkanı (Başbakan - vezir)
F Buyruk: Bakan
F İçbuyruk: Saray işlerinden sorumlu bakan
F Tamgacı: Dış siyaset işlerini yürüten görevliler
F Tigin: Hükümdar çocukları (Tekin)
F Şad: Kağanın çocuklarından taşrada yönetimle görevlendirilenlere verilen isim
F Tarkan (General): Askeri yönetici (ordu komutanı)
F Apa: Sarayın sivil yöneticisi
F Tudun – Todun (vali): Vergi işlerinden sorumlu görevli olup aynı zamanda idari yöneticidir.
F Subaşı: Ordu Komutanı
F Bitigci: Katip, Memur, Bürokrat Sınıfı
F Ağılıg: Hazine görevlisi
F Yargucı: Yargıç, Tercüman, Elçi
Sagolun .
YanıtlaSil