OSMANLI DEVLETİ DURAKLAMA DÖNEMİ

OSMANLI DEVLETİ DURAKLAMA DÖNEMİ

(1579 - 1699)

 Duraklama Dönemi, Sokullu Mehmet Paşa’nın ölümü (1579) ile başlayıp Karlofça Antlaşması’na (1699) kadar olan dönemdir.

 Osmanlı Devleti’nde padişah ve sadrazam değişikliğinin en çok yaşandığı dönem Duraklama Dönemi’dir. Bunun nedeni merkezde çıkan isyanlardır (Yeniçeri isyanları).

Duraklama Dönemi Osmanlı Devlet Siyaseti

 Fetihlere devam edilirken, iç ayaklanmaları durdurmakla da uğraşılmış, yeri geldikçe de fethedilen yerleri korumak amaçlanmıştır.

 Bir başka deyişle; mevcut durumun korunmasına çalışılırken az da olsa yeni topraklar alınmıştır (Girit, Podolya).

 Bu dönemde devlet, sınırlarını korumak amacıyla Doğuda İran, Batıda Venedik, Lehistan, Avusturya (en çok savaştığı devlet) ve dönem sonlarına doğru da Rusya ile savaşmıştır.

Duraklama Nedenleri

A) İç Nedenler

Ø Yönetimin Bozulması

 Padişahların devlet işlerine ilgisiz kalmaları ve ordunun başında sefere çıkmamaları

NOT: Ordunun başında sefere çıkmayan ilk padişah II. Selim (Sarı Selim)’dir.

 Sancak sisteminin kaldırılmasıyla devlet yönetimine güç ve otoriteden yoksun padişahların geçmesi sonucu merkezi otoritenin zayıflaması,

 Çocuk yaşta padişahların tahta çıkması ve valide sultanların yönetimde etkili olması,

 Saray Kadınlarının ve Saray Ağalarının Yönetime Karışmaya Başlaması

 Sık sık sadrazam değişikliklerinin yapılması

 Divan toplantılarına gerekli önemin verilmemesi, devletin yönetim kadrolarına

rüşvet ve iltimasla kişilerin atanmasının merkez teşkilatını zayıflatması

Ø Ordunun Bozulması

 Kapıkulu ocaklarına usule aykırı olarak, işi askerlik olmayanların da alınmaya başlanması,

 Yeniçerilerin geçim sıkıntısı çektiklerini ileri sürerek başka işlerle uğraşmaları,

 “Ocak, devlet içindir.” anlayışı yerine “Devlet, ocak içindir.” anlayışının egemen olması

 İltizam sisteminin yaygınlaşması ile Tımar sisteminin bozulması ve eyaletlerden gelen Tımarlı Sipahi sayısının azalması

 Denizcilikle ilgisi olmayanların donanmada görev almaları ve donanmanın eski gücünü kaybetmesi

 Avrupa’daki askeri ve teknik gelişmelerin takip edilmeyip, donanmaya önem verilmemesi

Ø Maliyenin Bozulması

 Tımar sistemindeki bozulmayla (vergilerin artırılması, köylülerin ödeyemeyecek duruma gelmesi) tarımdaki üretimin azalması,

 Tımarlı Sipahilerin sayısının azalmasıyla doğan asker ihtiyacının, Kapıkulu Ocaklarına yeni kayıtlar yapılarak karşılanması,

 Çok sık padişah değişmesinden dolayı Cülus bahşişinin hazineye yük getirmesi,

 Savaşların uzun sürmesi, ganimet ve yıllık gelirlerin azalması,

 Saray harcamalarının artması, lüks bir yaşamın olması,

 Coğrafi Keşiflerle ticaret yollarının değişmesi

 Kapitülasyonların etkisi ile gümrük gelirlerinin düşmesi ve Osmanlı’nın yerli sanayisinin çökmesi

Ø Toplum Yapısının Bozulması

 Anadolu’da eşkıyaların çoğalması, isyanların çıkması sonucu köyden kentlere göçlerin yaşanması,

 Göçler sonucu Tımar sisteminin bozulması

 Şehirlerdeki nüfusun aşırı derecede artması ve işsizlik sorununun başlaması,

 Hukuk sistemindeki yozlaşmalar ve Celali İsyanları sonucu devletle halk arasındaki güvenin sarsılması

Ø İlmiye Sınıfının Bozulması

Þ Medreselerdeki eğitime gerekli önemin verilmeyişi,

 Pozitif bilimlerin medreselerin müfredatından çıkarılması,

 “Âlimin oğlu âlim olur” anlayışıyla çocuk yaşta olanlara icazetname (medrese diploması) dağıtılmaya başlanması (Beşik Ulemalığı)

NOT: Bu gelişme Osmanlı Devleti’nin büyümesindeki temel yolu açan dinin yorumlanması ve çağın teknolojisini meydana getirme yolunu da kapatmıştır.

NOT: Bilim sınıfının bozulması, eğitim, adalet, yönetim ve toplum gibi bütün alanlarda bozulmalara neden olmuştur.

Ø İmparatorluğun Karakteri

 İçerisinde birden çok ulusu barındırması ve çıkan iç isyanlar

B) Dış Nedenler

Þ İmparatorluğun doğal sınırlara ulaşması,

 Sınırlarda güçlü devletlerin bulunması (İran, Venedik, Avusturya),

 Coğrafi Keşifler ve kapitülasyonların etkisi,

 Rönesans hareketleriyle Avrupa’da meydana gelen gelişmelerin takip edilememesi (en önemli neden),

 Avrupalı büyük devletlerin teknolojik ve bilimsel gelişmelerde ileri gitmesi (özellikle savaş teknolojisi alanında)

 Avrupa’da merkezi yapının güçlenmesi ve merkezi yönetimlerin kurulması

DURAKLAMA DÖNEMİNDE İÇ İSYANLAR

 Bu dönemde çıkan isyanlar üç bölümde incelenir;

1) Merkez (İstanbul) İsyanları

2) Celali İsyanları

3) Eyalet İsyanları

 Devlet ve ülke yönetimindeki aksaklıklar isyanların genel nedenidir.

1) Merkez (İstanbul) İsyanları

§ Nedenleri:

 Merkezi yönetimin bozulması (en önemlisi)

 Ulufelerin zamanında dağıtılmayışı veya ayarı düşük akçe (züyuf akçe) ile dağıtılması,

 Taht değişikliğinde cülus bahşişlerinin ödenmemesi veya geç ödenmesi,

 Kapıkulu Ocaklarına usule aykırı asker alınması,

 Saray entrikaları ve kadınların yönetime karışması,

 Yeniçeri ve sipahilerin çıkarlarına ters düşen padişahları ve devlet adamlarını görevden uzaklaştırmak istemeleri

 Devlet memurluklarına haksız atamaların yapılması,

 Ulema sınıfının bozulması (devlet yönetiminde etkili olmak isteyen devlet adamlarının yeniçerileri kışkırtması)

NOT: Bu isyanlar genelde Yeniçeriler ve Kapıkulu askerleri tarafından çıkartılmıştır. İsyanlara Ulema Sınıfı da destek vermiştir.

NOT: Merkez isyanları, Fatih Dönemi’ne kadar uzanır. Fatih Dönemi’nde çıkan isyanın nedeni, cülus bahşişi istenmesidir.

§ Çıkan İsyanlar:

Ø İlk ciddi İstanbul isyanı Duraklama Dönemi’nde III. Murat Dönemi’nde cülus bahşişinin ödenmemesinden dolayı çıkmış fakat isyan bastırılmıştır.

Ø II. Osman Dönemi’nde çıkan Yeniçeri ayaklanması sonunda Genç Osman, Yeniçeriler tarafından boğularak öldürülmüştür. Nedeni; Genç Osman’ın Yeniçeri Ocağı’nı kaldırmak istemesidir (Bu isyan ıslahatlara karşı ilk ciddi tepkidir.).

NOT: Bir isyanda Yeniçeriler tarafından öldürülen ilk padişah Genç Osman (II. Osman); ikinci padişah III. Selim’dir.

Ø IV. Murat Dönemi’nde de Yeniçeriler iki defa saraya yürümüşlerdir. Bu isyanlar sonunda Sadrazam Hafız Ahmet Paşa ve Topal Recep Paşa öldürülmüştür.

Ø IV. Mehmet (Avcı) Dönemi’ndeki isyanda 30 devlet adamı, Yeniçeriler tarafından Sultan Ahmet’teki çınar ağacına asılmıştır. Bu olaya Çınar Vakası veya Vaka-i Vakvakiye (1656) denir.

§ Sonuçları:

 Bu isyanlar ekonomik nedenlidir. Kişilere yönelik yapılmıştır ve askeri niteliklidir.

 Bu isyanlar, Yeniçerilerin kuruluş amaçlarından uzaklaştıklarını göstermiştir. “Ocak, devlet içindir” anlayışı “Devlet ocak içindir” anlayışına dönüşmüştür.

 Yeniçeriler, devlet içinde bir güç olduklarını görmüşlerdir.

 Bu isyanlar yönetimi değiştirmeye değil, yöneticileri değiştirmeye yöneliktir.

 İstanbul isyanları, merkezi otoriteyi sarsmış, devlet merkezinde huzur ve güvenin bozulmasına yol açmıştır. Bu durum; isyancıların halk arasında taraftar bulmasına neden olmuştur.

2) Celali (Anadolu) İsyanları

 Anadolu’da yönetimin uygulamalarına karşı çıkan isyanlardır.

 Yavuz Dönemi’nde Yozgat’ta Bozoklu Celal tarafından çıkartılan isyandan dolayı “Celali İsyanları” olarak adlandırılmıştır.

 Devlet rejimini değiştirme amacı taşımazlar.

§ Nedenleri:

 Kapıkulu askerlerinden bazılarının İstanbul’da tutunamayıp Anadolu’ya geçerek eşkıya olmaları,

 Vergilerin artması ve haksız yere vergi toplanmaya başlanması,

 Tımar sisteminin bozulması, tımarların para karşılığında dağıtılmaya başlanması,

 Devlet (miri) arazilerinin İltizama verilmesi, Mültezimlerin de halka baskı yapması

 Anadolu’daki ekonomik yapının bozulması, tarım üretiminin azalması ve bölge güvenliğinin kalmaması,

 Kadıların haksız kararlar vermesi, Anadolu’ya atanan devlet memurlarının (sancak beylerinin) haksız davranışları,

 Uzun süren savaşların yaratmış olduğu olumsuzluklar,

 Haksızlığa uğrayan bazı devlet adamlarının Anadolu’ya geçerek halka önderlik etmesi,

 Rüşvet ve adaletsizliğin artması,

 Nüfusun hızla artışı ve işsizliğin önemli boyutlara ulaşması

§ Çıkan Ayaklanmalar: I. Ahmet ve IV. Murat dönemlerinde yoğun olarak görülen isyanların en önemlileri; Karayazıcı, Canbolatoğlu, Kalenderoğlu, Katırcıoğlu, Abaza Hasan, Abaza Mehmet, Vardar Ali Paşa, Deli Hasan, Gürcü Nebi

§ Sonuçları:

 Tımar sistemi tam anlamıyla bozuldu.

 Köylü çiftbozan oldu. Topraklarını terk edip şehre göç etmeye başladı, sosyal denge bozuldu.

 Tarım üretimi düştü, ekonomik durum sarsıldı.

 Kırsal bölgelerde güvenlik kalmadı.

 Halkın devlete olan güveni sarsıldı.

 Anadolu askerlerinden oluşan Tımarlı Sipahiler, düzenli ordu özelliğini kaybetmiş ve etkileri azalmıştır.

NOT: Bu isyanlara medrese öğrencileri (Suhte), başıboş kalan leventler ve sipahiler de katılmıştır.

NOT: Celali İsyanları kanlı bir şekilde bastırılmıştır. İsyanların bastırılmasında Kuyucu Murat Paşa ve Köprülü Mehmet Paşa başarılı olmuşlardır. İsyanların nedenleri araştırılmayıp şiddetle bastırıldığı için isyanlar tekrarlanmıştır.

3) Eyalet İsyanları

 Osmanlı Devleti’nde merkezden uzak olan eyaletlerde çıkan isyanlardır.

 Bunların amacı; Osmanlı Devleti’nden ayrılmak olmuştur.

 Erdel, Eflak, Boğdan, Halep, Yemen, Kırım, Bağdat’ta çıkan ayaklanmalardır.

 Bu isyanlarda Milliyetçiliğin etkisi yoktur.

 Bu isyanlar devletin merkezi otoritesinin bozulmasıyla birlikte ortaya çıkmıştır.

XVII. YÜZYIL ISLAHATÇILARI VE YAPILAN ISLAHATLAR

 Devlet kurumlarındaki bozulmalar nedeniyle Osmanlı devlet adamları imparatorluğu eski güçlü dönemlerine döndürmek ve duraklamadan kurtarmak amacıyla kurumlarda bazı düzenlemeler yapmışlardır.

 Osmanlı tarihinde ilk ıslahat hareketleri XVII. yüzyılda başlamıştır.

 Bu dönem ıslahatları padişahlar ve sadrazamlar tarafından yapılmıştır.

1) Kuyucu Murat Paşa ve Tiryaki Hasan Paşa Islahatları

 I. Ahmet Dönemi sadrazamları olan bu kişiler, Anadolu’daki Celali İsyanları’nı şiddet ve baskı yoluyla ortadan kaldırarak merkezi otoriteyi arttırmaya çalışmışlardır.

2) I. Ahmet Islahatları

(1603 - 1617)

 Veraset sisteminde değişiklik yaparak, padişahlığı hanedanın en yaşlı ve en tecrübeli üyesine, “Ekber ve Erşed (aklı selim)” olmak şartıyla vermiştir.

 Bundaki amaç; kardeşler arasındaki taht mücadelelerini önlemektir.

NOT: I. Ahmet’ten önceki padişah olan III. Mehmet, şehzadelerin sancakta yetişme sistemini kaldırarak, Kafes uygulamasını getirmiştir.

NOT: Bu uygulamalar, kardeşler arasındaki taht mücadelesini önlemeyi amaçlamışsa da güçlü padişahların yetişmesine de engel olmuştur.

3) II. Osman (Genç) Islahatları (1618 - 1622)

 Islahat hareketlerine girişen ilk Osmanlı padişahı olarak kabul edilmektedir.

 Saray dışı evlilik yaparak (Şeyhülislam’ın kızıyla), haremden evlenme geleneğini yıktı.

 İlmiye sınıfının yetkilerini kısıtladı. Şeyhülislamın kadı ve müderris tayin etmesini yasakladı. Merkezi otoritesini güçlendirmeye çalıştı.

 Kadı ve müderrislerin fazla ödeneklerini kıstı.

 Sosyal durumu düzeltmek için halk ile devlet arasında güven ortamını oluşturmaya çalıştı.

 Başkenti İstanbul’dan kaldırarak, nüfusunun büyük çoğunluğu Türklerden oluşan Anadolu’ya taşımak istemiştir (ilk defa)

 1620 Hotin (Lehistan) Seferi’nde disiplinsizliklerini gördüğü Yeniçeri Ocağı’nı kaldırmak istemişse de bu durum hayatına mal olmuştur.

NOT: Yeniçerilerin disiplinsizliğinin anlaşıldığı ilk sefer Hotin Seferi’dir.

NOT: Yeniçeri Ocağı’nı kaldırma yolunda ilk ciddi girişimde bulunan Osmanlı padişahıdır.

4) IV. Murat Islahatları

(1623 - 1640)

 1623 yılında 11 yaşında padişah oldu. Devlet yönetimi Yeniçeri Ağaları ve valide sultanların elindeydi. Devlet yönetimini eline aldıktan sonra, şiddete dayalı bir yönetim uygulamıştır.

 Saray kadınlarının yönetim işlerine karışmalarını önlemeye çalışmıştır.

 Şiddet ve baskıya dayalı olarak ıslahat yaptı.

 İçki ve tütünü yasakladı. Gece sokağa çıkma yasağını getirdi.

 Orduda düzenlemeler yaptı. Yeniçerilerin eğitimine önem verildi.

 Yeniçerilerle işbirliği yapan Sadrazam ve Şeyhülislam’ı öldürttü.

 Ekonomiyi düzeltmeye çalıştı. Ayarı düşük akçeyi kaldırdı.

Þ Devletin Duraklama sebeplerini tespit için, devlet adamlarından raporlar istedi.

 Bunların içerisinde en önemlisi, Koçi Bey Risalesi’dir. Bu raporda devletin asıl bozulma nedenleri; eski düzenden uzaklaşma değil, gelişmelere ayak uydurulamaması olarak vurgulanmıştır.

 IV. Murat, Koçi Bey Risalesi’ndeki tavsiyeleri uygulayamadan vefat etmiştir.

5) Kemankeş Kara Mustafa Paşa Islahatları

 Sultan İbrahim Dönemi sadrazamlarındandır.

 Mali alanda ıslahat yapmaya çalışmıştır.

 Saray harcamalarını kıstı. Para ayarlarını düzeltmeye çalıştı.

 Yeniçeri Ocağı’nda sayım yaptırdı. Haksız alınan maaşları engellemeye çalıştı.

 Tımar sistemini düzeltmeye çalıştı.

 Çalışmaları bazı çevrelerin çıkarlarına dokunduğu için idam edilmiştir.

6) Tarhuncu Ahmet Paşa Islahatları

 IV. Mehmet (Avcı Mehmet) Dönemi sadrazamlarından olan Tarhuncu, mali alanda ıslahat yapmıştır.

 Maliyeyi düzeltmek amacıyla;

v Saray masraflarını kısmıştır.

v Günümüz anlamındaki ilk denk bütçeyi hazırlamıştır.

 Çalışmaları bazı çevrelerin çıkarlarına dokunduğu için idam edilmiştir.

NOT: IV. Mehmet’in ilk yılları Kösem Sultan’ın ve saray ağalarının etkin olduğu bir dönemdir. Bu da devletin sorunlarının artmasına neden olmuştur. Bu döneme “Ağalar Saltanatı” denilmiştir.

7) Köprülü Mehmet Paşa Islahatları

NOT: Osmanlı Devleti’nde 1656 - 1691 yılları arasına “Köprülüler Dönemi” denmiştir. Bu dönemde Köprülü Mehmet Paşa, Fazıl AhmetPaşa, Fazıl Mustafa Paşa, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa ve Amcazade Mustafa Paşa görev yapmıştır.

 IV. Mehmet Dönemi sadrazamlarından olan Köprülü Mehmet Paşa, bazı şartlar öne sürerek sadrazamlığa gelen ilk devlet adamıdır.

 Şartları;

F Saray devlet işlerine karışmayacak,

F Atamaları kendisi yapacak,

F Saraya sunduğu projeler kabul edilecek,

F Hakkında bir suçlama olursa savunması alınmadan cezalandırılmayacak

NOT: Köprülü Mehmet Paşa’nın bu şartları ileri sürmesindeki amacı; yapacağı ıslahatlara uygun bir ortam hazırlamaktır.

 Yaptıkları;

F Ulema arasındaki tartışmalara son verdi.

F Rüşvet ve iltiması engelledi.

F Merkez ve Anadolu isyanlarını bastırdı.

F Maliyeyi düzeltti.

F Merkezi otoriteyi sağladı.

F Çanakkale Boğazı’ndaki Venedik kuşatmasını kaldırdı.

NOT: Köprülü Mehmet Paşa’dan sonra yerine geçen oğlu Fazıl Ahmet Paşa da babasının yolunu izledi. Bu dönemde yeni topraklar alındı (Girit, Podolya). Ekonomi düzeldi.

NOT: Bu gelişmelerden dolayı Köprülüler Dönemi, Duraklamanın içinde bir yükselme dönemi olarak adlandırılır.

8) Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Islahatları:

 Köprülü Mehmet Paşa'nın damadıydı.

 Devlet işlerinde yetenekli ve kabiliyetliydi.

 En önemli amacı Viyana’yı almaktı. II. Viyana Kuşatması’nı (1683) yapmış, başarısız olunca da idam edilmiştir.

XVII. Yüzyıl Islahatlarının Genel Özellikleri

 Islahatlarda şiddet ve baskı yöntemi izlenmiştir. Islahatlar genellikle askeri ve mali alanlarda yapılmıştır.

 Islahatlar kişilere bağlı kalmış, süreklilik arz etmemiştir. Bundan dolayı ıslahatçıların ölümü

ile devlet düzeni eski halini almıştır (Bu yönüyle 18. yy. ıslahatlarına benzer.).

 Islahatlarda halk desteği alınmamıştır.

 Olayların nedenleri araştırılmamış, yüzeysel çözümler getirilmiştir. Bundan dolayı istenilen sonuç elde edilememiştir.

 Islahatlar yeni gelişmelerden daha çok, eski düzeni (yükselme) yeniden canlandırmayı amaçlamıştır.

 Bu dönemde Batı’daki gelişmelerden hiç yararlanılmamıştır. Bunun nedeni Osmanlı’nın kendisini halen daha Batı’dan üstün görmesidir.

 Islahatlar; padişahların yetersizliği, yenilik karşıtı olan yeniçeriler, ulema ve saray kadınlarının tepkisinden dolayı başarıya ulaşamamıştır.