DOĞU CEPHESİ

DOĞU CEPHESİ

 Osmanlı Tarihi’nde “Millet-i Sadıka” (Sadık Millet) olarak nitelenen Ermeniler, XIX. yüzyılın sonlarına kadar Osmanlı Devleti’ne bağlılıklarını sürdürmüşlerdir.

 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması ile Rusya, Osmanlılara bağlı Ortodoksların haklarını koruma yetkisi kazanınca, Ermeniler üzerinde de etkili olmaya başlamıştır.

 Daha sonra Ermeniler, Tanzimat (1839) ve Islahat (1856) Fermanları ile diğer azınlıklar gibi geniş yasal haklar elde etmişlerdir.

 1878 Berlin Antlaşması’yla “Ermeni Sorunu” ilk kez resmi belgelerde yer almıştır(İngiltere ve Rusya’nın etkisiyle).

 İngiltere, Doğu Anadolu’da bağımsız bir Ermenistan kurarak Rusya’nın Akdeniz’e ulaşmasını engelleme politikasını izlerken; Rusya kendine bağlı bir Ermenistan kurdurarak, bu devlet üzerinden Akdeniz’e ulaşmayı amaçlamıştır.

 I. Dünya Savaşı yıllarında Ermeniler, Doğu Anadolu’da Ruslarla birlikte hareket ederek katliamlarda bulundular. Osmanlı Devleti bu katliamları engellemek amacıyla 14 Mayıs 1915’te “Tehcir (zorunlu göç) Kanunu”nu çıkararak, Ermenileri Suriye dolaylarına sürmüştür.

NOT: Avrupa Devletleri, bu olayı kendi çıkarları doğrultusunda, günümüze kadar politik malzeme olarak kullanmışlardır.

Þ Rusya, 3 Mart 1918’de Brest – Litowsk Antlaşması’yla Kafkaslardan çekildi (1917 Bolşevik İhtilali’yle sonucu Çarlık rejimi yıkılmış, yerine Sovyet Rusya kurulmuştur.). Ayrıca Rusya bu antlaşmayla Kars, Ardahan ve Batum’u Osmanlı’ya geri verdi.

 Osmanlı Devleti de I. Dünya Savaşı’ndan yenik ayrılınca Kafkaslarda oluşan otorite boşluğunda üç yeni devlet ortaya çıkmıştır. Bunlar; Gürcistan, Ermenistan veAzerbaycan’dır (28 Mayıs 1918).

 Osmanlı Devleti’nin güçsüzlüğünden ve Mondros’un getirdiği karışıklıktan yararlanan Ermeniler ve Gürcüler Wilson İlkeleri’ni ve Mondros Ateşkes Antlaşması’nı kendilerine göre yorumlayarak Doğu illerini işgale başladılar (Ermeniler Kars’ı, Gürcüler Artvin, Ardahan ve Batum’u işgal etmiştir.).

NOT: Bu dönemde Doğu Anadolu’da incelemelerde bulunan General Harbord hazırladığı raporda; Ermenilerin Doğu Anadolu’da soykırıma uğramadığını ve nüfusça çoğunlukta olmadıklarını ortaya koymuştur. Böylece Ermeniler ve işbirlikçilerinin propagandalarının gerçek dışı olduğu tarafsız incelemelerle kanıtlanmış oldu (Harbord Raporu).

 Sevr Antlaşması sonrasında işgal ve katliamlarını iyice arttıran Ermeniler, Erzurum, Oltu veİspir dolaylarına kadar ilerlediler.

 TBMM, 10 Haziran 1920’de Osmanlı Devleti’nden kalma birliklerin başına Kazım Karabekir Paşa’yı Doğu Cephesi Komutanı olarak atayıp ilk askeri cephesini açtı ve Ermenilere savaş ilan edildi.

 Doğu Cephesi birlikleri Sarıkamış ve Kars çevresini kurtararak Gümrü’ye kadar ilerlediler. Zor durumda kalan Ermeniler ateşkes istediler. Ateşkesin ardından Ermenilerle Gümrü Antlaşması (3 Aralık 1920) imzalandı.

 Buna göre;

a) Doğu sınırı Aras nehri Çıldır Gölü hattına kadar uzatılacaktır.

b) Kars, Sarıkamış, Kağızman, Kulp ve Iğdır Türk Devleti’ne verilecektir.

c) Ermenistan Türk toprakları üzerindeki iddialardan vazgeçecek ve Sevr Antlaşması’nı tanımadığını ilan edecektir.

d) Düşman ordusuna katılarak Türklere karşı silah kullanmış veya öldürme olaylarına katılmış

olanların dışında kalan Ermeniler, isterlerse altı ay içinde Türkiye’ye dönebileceklerdir.

e) Ermenistan, TBMM Hükümeti’ne düşmanca harekette bulunmayacaktır.

 Antlaşmanın Önemi ve Sonuçları

F TBMM’nin imzaladığı ilk antlaşmadır.

F TBMM’nin ilk askeri ve uluslararası alandaki ilk siyasi başarısıdır.

F TBMM’yi ve Misak-ı Milli’yi tanıyan ilk devlet Ermenistan olmuştur.

F Sevr’i geçersiz sayan ilk uluslararası siyasi belgedir.

F Doğu Cephesi ilk çözüme kavuşan cephe olup bölgedeki birlikler Batı ve Güney cephelerine kaydırılarak bu cephelerin güçlenmesi sağlanmıştır.

F TBMM bu antlaşmada “Türkiye” adını kullanmıştır.

F Ermeni sorunu çözüme kavuşturulmuştur.

F Antlaşma Türkiye’nin Sovyet Rusya ve Gürcistan’la dış ilişkiler kurmasını kolaylaştırmıştır.

NOT: Gürcistan ile de sınır olunduğundan, 23 Şubat 1921’de Gürcistan’la Ankara (Batum – Gürcü) Antlaşması imzalanmış; Gürcistan, Artvin, Ardahan ve Batum’u Türkiye’ye bırakmıştır. Ayrıca Gürcistan’ın Ankara’da bir elçilik açması kararlaştırılmıştır (ilk kez).

 Doğu sınırlarımızla alakalı bir diğer antlaşma da I. İnönü Savaşı’ndan sonra Sovyet Rusya ile imzaladığımız 16 Mart 1921 tarihli Moskova Antlaşması’dır. Buna göre; Batum Gürcistan’a bırakılmıştır.

 Doğu sınırımızı kesin olarak belirleyen son antlaşma ise 13 Ekim 1921’deErmenistan, Azerbaycan ve Gürcistan’la imzaladığımız Kars Antlaşması’dır. Bu antlaşmada Moskova Antlaşması’ndaki hükümler aynen kabul edilmiştir.